Türkçede fiiller, cümle içinde anlamlı bir yargı bildirmek için çeşitli eklerle biçimlenir. Bu biçimlenmiş fiillere “çekimli fiil” adı verilir. Fiillerin bu şekilde çekimlenmesi, onların belirli bir kişiye, zamana ve duruma göre şekillenmesini sağlar. Her gün kullandığımız pek çok cümlede yüklem olarak yer alan fiiller aslında çekimli fiillerdir. Peki, çekimli fiil nedir? Nasıl yapılır? Çekimli fiillerin türleri nelerdir?
Çekimli Fiil Nedir?
Çekimli fiil, kip ve kişi ekleri alarak yargı bildiren, cümlede yüklem görevinde kullanılan fiillere denir. Fiil köküne ya da gövdesine eklenen kip ve şahıs ekleriyle, fiilin kime ait olduğu, hangi zamanda gerçekleştiği ve hangi kipte söylendiği anlaşılır.
Örneğin:
-
“Geliyorum.” → gel (fiil kökü) + yor (şimdiki zaman eki) + um (1. tekil kişi eki)
Bu örnekte fiil hem zamana hem de kişiye göre çekimlenmiştir. Bu nedenle "çekimli fiil"dir.
Çekimli Fiilin Yapısı
Bir fiilin çekimli fiil sayılabilmesi için iki temel ögeye sahip olması gerekir:
-
Kip eki (zaman veya dilek kipi)
-
Kişi eki (şahıs eki)
Bu iki unsur olmadan fiil, çekimli sayılmaz. Sadece mastar hâlinde olan fiiller (örneğin “yazmak”, “koşmak”) çekimsizdir ve yargı bildirmez.
Çekimli Fiilin Özellikleri
-
Yargı bildirir, yani bir eylemin gerçekleştiğini ya da gerçekleşeceğini ifade eder.
-
Cümlede genellikle yüklem olarak kullanılır.
-
Kime ait olduğu ve hangi zamanda gerçekleştiği bellidir.
-
Kendi başına bir anlam ifade eder ve bağımsız bir yargı kurabilir.
Çekimli Fiil Nasıl Yapılır?
Fiil kökü → Kip eki → Şahıs eki
Bu üçlü yapı takip edilerek fiiller çekimlenir.
Örnek:
-
Yazdı. → yaz (fiil kökü) + dı (geçmiş zaman eki)
Bu örnekte kişi eki gizlidir. (O yazdı.) -
Geleceksin. → gel (fiil kökü) + ecek (gelecek zaman eki) + sin (2. tekil kişi eki)
Kip Türleri
Türkçede fiiller iki ana kip grubunda çekimlenir:
1. Haber (Bildirme) Kipleri
Fiilin gerçekleştiği zamanı bildirir.
-
Geniş Zaman: -r, -ar, -er → “Yazarım, koşar.”
-
Şimdiki Zaman: -yor → “Geliyor, bakıyor.”
-
Gelecek Zaman: -ecek → “Gidecek, konuşacak.”
-
Di’li Geçmiş Zaman: -di, -dı, -du, -dü → “Yazdı, geldi.”
-
Mi’li Geçmiş Zaman (Duyulan): -miş, -mış → “Gitmiş, duymuş.”
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Fiilin gerçekleşip gerçekleşmediği kesin değildir.
-
Gereklilik Kipi: -meli, -malı → “Yapmalıyım, okumalıyız.”
-
İstek Kipi: -e, -a → “Gideyim, okuyalım.”
-
Şart Kipi: -se, -sa → “Gelirse, okursan.”
-
Emir Kipi: Ekin kullanılmadığı ya da kişi eklerinin doğrudan fiile eklendiği durumlar → “Gel, konuşun.”
Kişi Ekleri
Fiilin kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Şahıs ekleri 1. tekilden 3. çoğula kadar altı kişi için ayrı ayrı kullanılır.
| Kişi | Ek (Olumlu Kip) | Örnek |
|---|---|---|
| 1. Tekil kişi | -m, -im | yazdım |
| 2. Tekil kişi | -n, -sin | geldin |
| 3. Tekil kişi | yok veya -dir | geldi |
| 1. Çoğul kişi | -k, -iz | okuduk |
| 2. Çoğul kişi | -niz | baktınız |
| 3. Çoğul kişi | -ler/-lar | gittiler |
Çekimli Fiil Örnekleri
-
“Koşuyorum.” → şimdiki zaman, 1. tekil kişi
-
“Gelmelisin.” → gereklilik kipi, 2. tekil kişi
-
“Yapacaklar.” → gelecek zaman, 3. çoğul kişi
-
“Okusaydım.” → şart kipi, 1. tekil kişi
-
“Konuş.” → emir kipi, 2. tekil kişi
Çekimli Fiil ile Diğer Fiil Türlerinin Farkı
Çekimli fiillerle fiilimsi ya da birleşik fiiller karıştırılmamalıdır.
-
Fiilimsiler: Kip ve kişi eki almazlar. Örnek: “yazmak, konuşan, okuyunca”
-
Birleşik Fiiller: İki ya da daha fazla fiilin birleşimiyle oluşur, çekimli olabilir ama her zaman değildir. Örnek: “yardım etti, fark etti, karar verdi”
Neden Önemlidir?
Çekimli fiiller, dil bilgisi açısından sadece doğru bir cümle kurmayı değil, aynı zamanda etkili iletişim kurmayı da sağlar. Özellikle yazılı anlatımlarda zaman, kişi ve kip uyumunu sağlayarak anlam bütünlüğü oluşturur. Bu da dilin yapısal tutarlılığı açısından önem taşır.
