Son yıllarda hem yetişkinlerde hem de çocuklarda daha sık teşhis edilen çölyak hastalığı, özellikle sindirim sistemiyle ilgili belirtileriyle kendini gösteriyor. Bu hastalık, bağışıklık sisteminin buğday, arpa ve çavdarda bulunan gluten proteinine karşı anormal tepki vermesiyle oluşuyor. Dünya genelinde her 100 kişiden birinde görülen çölyak, ömür boyu süren bir rahatsızlık olsa da, erken teşhis ve uygun beslenme planıyla etkileri minimuma indirilebiliyor. Peki, çölyak hastalığı nedir? Belirtileri nelerdir? Tedavi yolları nelerdir? İşte çölyakla ilgili tüm merak edilenler...
Çölyak Hastalığı Nedir?
Çölyak hastalığı; genetik yatkınlığı olan bireylerde, gluten içeren gıdaların tüketilmesiyle ince bağırsakta iltihaplanma ve hasar oluşmasına neden olan otoimmün bir hastalıktır. Bu rahatsızlık, bağışıklık sisteminin yanlışlıkla kendi dokularına saldırmasına yol açar. Bu süreçte özellikle ince bağırsakların iç yüzeyinde bulunan villuslar zarar görür ve bu da besinlerin emilimini engeller.
Gluten ise; buğday, arpa ve çavdar gibi tahıllarda bulunan bir protein türüdür. Bu tahıllarla yapılan ekmek, makarna, kek, bisküvi gibi birçok yaygın gıda, çölyak hastaları için zararlı hale gelir.
Çölyak Hastalığı Neden Olur?
Çölyak hastalığı, genetik ve çevresel faktörlerin birleşimiyle ortaya çıkar. Bazı bireyler genetik olarak çölyak gelişimine yatkındır ve bağışıklık sistemi gluten proteinine karşı anormal bir tepki verir. Bu tepki, bağırsağın iç yüzeyinde iltihaplanma ve villus tahribatına yol açar.
Çölyak hastalığını tetikleyen başlıca faktörler:
- Genetik yatkınlık (HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 genleri)
- Bağırsak enfeksiyonları
- Doğumdan sonra erken dönemde gluten tüketimi
- Bağışıklık sistemini etkileyen başka hastalıklar (Tip 1 diyabet, otoimmün tiroid hastalıkları gibi)
Çölyak Hastalığının Belirtileri Nelerdir?
Çölyak hastalığının belirtileri kişiden kişiye büyük farklılık gösterebilir. Bazı bireylerde çok şiddetli semptomlar görülürken, bazıları tamamen belirtisiz olabilir.
En yaygın görülen belirtiler:
🔸 Kronik ishal veya kabızlık
🔸 Karın ağrısı, şişkinlik
🔸 Kilo kaybı
🔸 Besin emilim bozukluğu
🔸 Demir eksikliği anemisi
🔸 Halsizlik ve yorgunluk
🔸 Ağız içi yaralar
🔸 Eklem ağrıları
🔸 Cilt döküntüleri (Dermatitis herpetiformis)
🔸 Ergenlikte gecikme
🔸 Kısırlık veya düşük riski
🔸 Depresyon, anksiyete ve konsantrasyon bozukluğu
Çölyak Hastalığı Nasıl Teşhis Edilir?
Çölyak tanısı, hem kan testleri hem de endoskopi ile konur. Tanı sürecinde gluten içeren besinler tüketilmeye devam edilmelidir.
Tanı için uygulanan yöntemler:
Serolojik testler (kan testleri): Anti-transglutaminaz (tTG-IgA), anti-endomisyum antikorları (EMA)
Endoskopi ve biyopsi: İnce bağırsaktan örnek alınarak villus yapısı incelenir.
Genetik test: HLA-DQ2 veya DQ8 genlerinin varlığı değerlendirilir.
Çölyak Hastalığında Tedavi Nasıl Yapılır?
Çölyak hastalığının tek ve en etkili tedavisi glutensiz diyet uygulamaktır. Bu diyetin ömür boyu sürdürülmesi gerekir. Gluten içeren hiçbir gıdanın tüketilmemesi şarttır, aksi takdirde bağırsaklar yeniden zarar görebilir.
Glutensiz Diyet ile Uzak Durulması Gerekenler:
- Buğday, arpa, çavdar, bulgur, irmik
- Ekmek, makarna, kek, pasta, simit, poğaça
- Bira ve malt içeren içecekler
- Hazır soslar, çorbalar ve bazı şekerlemeler
Serbest Olan Gıdalar:
- Pirinç, mısır, kinoa, karabuğday
- Taze meyve ve sebzeler
- Et, balık, yumurta
- Süt ve süt ürünleri (glutensiz işlenmişse)
- Glutensiz unlar (pirinç unu, mısır unu, badem unu)
🥖 Gluten Nerelerde Bulunur? Bilinmeyen Kaynaklar
Gluten sadece tahıl ürünlerinde değil, bazı beklenmedik ürünlerde de bulunabilir. Bu da çölyak hastaları için gizli tehlikeler yaratabilir.
🔍 Gluten içerebilecek ürünler:
İşlenmiş etler (salam, sosis, sucuk)
Ketçap, soya sosu, bazı baharat karışımları
Dondurma, çikolata
İlaç kapsülleri ve bazı vitamin takviyeleri
Ruj, dudak balmı, diş macunu
Bu yüzden çölyak hastalarının ürün etiketlerini dikkatle okuması gerekir.
Çocuklarda Çölyak Hastalığı
Çocuklarda çölyak hastalığı genellikle:
- Karın ağrısı,
- Büyüme geriliği,
- Sürekli ishal,
- İştahsızlık,
- İrritabilite (huzursuzluk) gibi belirtilerle kendini gösterir.
Erken tanı, çocuğun gelişimini desteklemek ve komplikasyonları önlemek açısından kritik öneme sahiptir.
🧬 Genetik Faktörler ve Aile Geçmişi
Çölyak hastalığı, genetik geçiş gösteren bir hastalıktır. HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 genlerine sahip kişilerde çölyak gelişme riski yüksektir. Özellikle birinci derece akrabasında çölyak hastalığı bulunan kişiler, daha dikkatli olmalı ve belirti gösterdiklerinde test yaptırmalıdır.
İstatistik: Çölyak hastalarının yaklaşık %95’inde HLA-DQ2, %5’inde ise HLA-DQ8 geni bulunmaktadır.
Çölyak Hastalarının Yaşam Tarzı Nasıl Olmalı?
- Etiket okuma alışkanlığı geliştirilmelidir.
- Gluten kontaminasyonu riski taşıyan restoranlarda dikkatli olunmalıdır.
- Çapraz bulaş riskine karşı ayrı pişirme alanları oluşturulmalıdır.
- Çölyak dernekleri ve hasta topluluklarından destek alınmalıdır.
Yeterli kalsiyum, demir ve B vitamini alımı takip edilmelidir.
Çölyak Hastalığında Sıkça Sorulan Sorular
1. Çölyak hastalığı bulaşıcı mı?
Hayır, bulaşıcı değildir. Genetik geçişlidir.
2. Gluten içermeyen ürünler pahalı mı?
Evet, bazı glutensiz ürünler normal ürünlere göre daha pahalı olabilir. Ancak devlet destekleriyle bu fark zaman zaman azaltılmaktadır.
3. Her gluten hassasiyeti çölyak mıdır?
Hayır. Gluten intoleransı ve buğday alerjisi de farklıdır. Çölyak hastalığı otoimmün bir hastalıktır.
Devlet Desteği ve Sosyal Haklar
Türkiye’de çölyak hastalarına çeşitli sosyal destekler sağlanmaktadır. Bazı belediyeler ve Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, çocuklar ve düşük gelirli bireyler için glutensiz gıda destek paketleri dağıtmaktadır. Ayrıca SGK, bazı glutensiz ürünler için geri ödeme desteği sağlamaktadır.
Glutensiz Ama Sağlıklı Bir Yaşam Mümkün
Çölyak hastalığı, yaşam boyu dikkat gerektiren ama kontrol altına alınabilir bir hastalıktır. Glutensiz diyet ve bilinçli yaşam alışkanlıkları sayesinde çölyak hastaları da sağlıklı, enerjik ve mutlu bir hayat sürebilirler. Toplumda farkındalığın artması, bu bireylerin sosyal yaşamda daha rahat yer alabilmelerini sağlayacaktır.
