Ahmet Çağatay Bayraktar - Türkiye Yayıncılar Birliği’ne göre Türkiye’de sesli kitap pazarı yüzde 50 civarında büyüme kaydetti. 7 milyar 855 milyon TL’lik kitap perakende cirosu içinde sesli kitapların payı ise 2023 itibarıyla 77 milyon TL’ye yükseldi. Sesli kitapların dünya genelinde toplam pazar hacminin 20.36 milyar dolarlık büyüklüğe ulaşacağı tahmin ediliyor. Farklı yerli ve yabancı dijital platformlar üzerinden ücretli veya ücretsiz erişilebilen sesli kitaplar, yoğun yaşam temposu içinde kitap okumaya zaman ayıramayanlar kadar görme engelliler için de edebiyata kolay erişimi sağlıyor. 6 nokta ile harflerin görme engelliler için somut hale getirilmesini sağlayan Braille alfabesi ile yayımlanan kitapları ise görme engellilerin sadece edebiyat alanında değil, akademik ve ders kitapları anlamında da gelişimlerini desteklemeyi sağlıyor. Peki pazardaki payını artıran sesli kitaplar, Braille alfabesiyle basılan kitapların alternatifi olabilir mi? Bu soruyu uzmanlar 24 Saat Gazetesi için yanıtladı.

Fiyat belirlemede üç etken öne çıkıyor

Türkiye’de Braille yazı üzerine çalışmalar yürüten ve 2010 yılında açtığı Braille kitap matbaasında çalışmalarını sürdüren Kadir Cengiz, Braille kitapların son dönemde artan baskı ve kâğıt fiyatlarından etkilendiğini söyledi: “Benim kullandığım baskı makinesi İsveç menşeili. Emsallerine göre uygun fiyatlı olsa da bakım ve yedek parçaları oldukça pahalı. Normal bir nokta vuruşlu baskı makinesi ile temelde aynı özellikleri barındırsa da daha yüksek teknolojiyi barındırıyor ve Türkiye’de bu tür baskı makineleri üretilmiyor. Kullanılan kâğıt Türkiye’de üretilse bile kullanımı çok yaygın olmadığı için her yerde her zaman bulunamıyor. Diğer bir etken ise talep az olsa da sürekli eleman istihdam etmem gerekiyor. Benimle birlikte yazıcı ve baskıcı arkadaşlarımız var.”

Son 1,5 yılda devletin talebi azaldı

Braille kitap siparişinin en çok devlet tarafından yapıldığını belirten Cengiz, “Zaman zaman öğrenciler için kaymakamlıklar bütçesinden kitap siparişi gelirdi. Fakat son 1-1,5 yıldır bu tür alımları durdurdular. Bunun dışında resmî kurumlar da alımları durdurdu. Örneğin ben Diyanet ile her ay iş yapardım fakat son bir yıldır herhangi bir sipariş gelmedi. Bir yandan bir Kuran-ı Kerim’in Braille ile baskı maliyeti 2 bin lirayı buluyor. Alımların durdurulmasının gerekçesi olarak hükümetin tasarruf tedbirleri olduğunu tahmin ediyorum” dedi.

“Günü kurtarmaya bakıyoruz”

1980 yılında Ankara Görme Engelliler İlköğretim Okulu’na öğretmen olarak atanan, Braille Danışma Kurulu, Türkçe Komisyonu’nda başkanlık yapan Cengiz, Braille alfabesi ile kişilerin kitap bastırabileceğini fakat ailelerin ekonomik durumlarının bu duruma engel oluşturduğunu söyledi: “44 yıldır görme engellilerin durumlarını yakından biliyor ve gözlemliyorum. Maalesef ailelerin çoğunun ekonomik durumu elverişli değil. Yine de bireysel alımlar oluyor. Fakat son bir yılda sadece günü kurtarmaya bakıyoruz. İşin ilginç tarafı son 1,5 yıllık süreç içinde Avrupa Birliği’nden destek alan kurumlar da bizden kitap satın almayı bıraktı.”

Güncel kitaplar basılabiliyor mu?

Kuran-ı Kerim’den sınava hazırlık kitaplarına bin 800 farklı kitabı Braille alfabesi ile basabildiklerini söyleyen Cengiz; roman, hikâye ve şiir türlerinde kitaplara yer vermek istese de telif haklarının yüksek olmasının bu tür kitapları basmasında en büyük engel olduğunu vurguladı: “Kanunda kâr amacı gütmeksizin sahibi tarafından Braille alfabesi ile basılmamış kitapların basımı ve dağıtımı serbest. Fakat ben kâr amacı gütmeden nasıl baskı yapabilirim?  Bununla ilgili bir düzenleme yapılması gerekiyor. Çünkü hikâye, roman, şiir okumak görme engellilerin de en doğal hakları.”

Peki sesli kitaplar, Braille kitapların yerini tutabilir mi? Cengiz soruya 1994-2010 yılları arasında görme engelliler için ders kitapları bastığı dönemi anlatarak cevap verdi:

“Sesli kitaplar engellilere mutlaka büyük katkı sağladı. Ancak iş ders kitaplarına gelince değişiyor. Çünkü öğrenme soyut bir kavram. Öğrenme de soyutu somuta çevirmektir. Soyut kavram somutlaştırıldığı ölçüde çocuk tarafından kolayca öğrenilir. Sesle öğrenme, bilgisayardan öğrenme gibi yöntemler soyut olan öğrenmeyi daha da soyutlaştırıyor. Bu nedenle ders kitapları da dahil olmak üzere tüm kitapların basılı şekilde sunulabilmesi gerekir."

Yaygınlaştırmaya en büyük engel maliyet

Altı Nokta Körler Derneği Genel Başkanı Fermani Kurtel, geçmişte dernek bünyesinde Braille baskılı dergi çıkardıklarını fakat artan maliyetler dolayısıyla bu dergiyi sesli hale getirdiklerini ifade etti. Kurtel, “Örneğin 500 sayfalık bir roman 100 lira ise Braille’e çevrildiğinde kağıtlar kalın olduğu için 10 cilt haline geliyor. Bir cilt ise en az 2 bin liraya mal oluyor. Elbette bizler de kabartma yazılı kitapları yaygınlaştırmak ve okumak istiyoruz. Fakat ekonomik gerekçelerle bu kitaplara erişim oldukça kısıtlı” şeklinde konuştu.

Gerçekleşen proje ile görme engelliler de Cin Ali okuyabiliyor (Fotoğraf: AA)

Okumayı öğreten Cin Ali’ye engelliler de erişebiliyor

Braille alfabe ile basılan kitaplar arasında bir nesle okuma-yazmayı öğreten bir eser de yer alıyor. Cin Ali, kendi adını taşıyan vakıf öncülüğünde Braille alfabesiyle de okunabiliyor. Rasim Kaygusuz'un ilk kez 1968'de çıkardığı kitap serisinin baş kahramanı olan Cin Ali’nin Braille alfabesiyle buluşmasının hikayesini Ankara’da yer alan Cin Ali Müzesi’nin müdürü Selma Dölek anlattı: "Cin Ali'nin Annesi" Öğretmen Remziye Kaygusuz 1952 yılında Ankara Körler Okulu'nun ilk öğretmenlerinden biri olarak görev yaptı.  Buradaki çalışmaları sırasında da çocukların hayatına dokunan bir öğretmen olmuş. Hatta bu nedenle öğrencilerinin aileyle bağı devam ediyor. Ve Remziye Öğretmen’in öğrencileri aileye ‘Cin Ali herkesin kitabı diyorsunuz ama körler Cin Ali’yi tanımıyor’ diyerek bir fikir veriyorlar. Ve bu fikir de Cin Ali 6 Noktada projesinin başlamasına yol açıyor. Görme engelli çocuklarımızın Cin Ali’yle tanışmasına vesile olan proje 2016 yılında başlıyor. Bu kapsamda Cin Ali kitapları özüne sadık kalınarak Braille alfabesiyle basıldı. Kitap içindeki resimler görme engelliler için şekil levhalarından oluşuyor. Yapımı ve algılanması da hayli zor. Yapılırken baskı makinesinin tekrar tekrar üzerinden geçiyor. Ve görme engelliler üç boyutlu dünyayı tanımadıkları için kabartmaları tanımaları için öncelikle teknik eğitim almaları gerekiyor. Ayrıca gören ve görmeyen bireylerin birlikte yapabilecekleri aktiviteler mevcut. Proje tek sefere mahsus olduğu için basılan kitaplar Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı görme engelliler okullarına iletildi. Bu kitapların ise her sene basılmasını ve okullara ulaştırılması üzerine çalışmaya devam ediyoruz” dedi.

Cin Ali kitaplarının görme engelliler için Braille ile basılmasının önemini vurgulayan Dölek, “Sadece Cin Ali değil, bütün kitaplar için Braille alfabesiyle erişilebilmesi çok önemli. Çünkü var olan sesli kitaplar herhangi bir teknoloji krizinde yok olabilir ama Braille kitaplarına sadece parmaklarınızla erişmek mümkün.

Sadece iki uzman kaldı

Braille Yazı Uzmanı Ali Taşova Türkiye’de matematik ders kitaplarını Braille alfabesine çevirebilen Türkiye’deki iki uzmandan birisi. Bu iş için Braille alfabesini bilmenin tek başına yeterli olmadığını söyleyen Taşova çeviri için gerekenleri sıraladı: “Öncelikle formülleri ve denklemleri doğru şekilde aktarmak için matematik bilgisi gerekiyor. Bunun yanında grafiklerin, geometrik şekillerin de kabartmalı şekilde kitapta şekillerin yanında açıklamalarıyla yer verilmesi önemli.” Braille alfabesine kitap çevirisi yapmak için Milli Eğitim Bakanlığı’na yaptıkları başvuruların cevaplanmadığını aktaran Taşova, “Pandemi öncesine kadar farklı alanlardaki kitapların Braille çevirilerini yapıyorduk. Fakat pandemi sürecinde çeviriler askıya alındı sonrasında ise devam etmedi. Sonrasında ise çok defa başvuru yaptık. Fakat hem yeni Braille yazı uzmanları yetiştirilmesinde hem de kitap çevirileri için bakanlıklardan geri dönüş alamadık” şeklinde konuştu.

Notalar Braille ile buluşuyor

Henüz 8 aylıkken geçirdiği trafik kazası sonucu görme yetisini kaybeden Eğitimde Görme Engelliler Derneği proje koordinatörü ve görme engelli müzik öğretmeni Ali Caner Alparslan, öncülüğünü yaptığı Engelsiz Nota Kütüphanesi aracılığıyla müzik notalarını Braille alfabesiyle engelli sanatçılarla buluşturuyor. 6 yaşında Devlet Çocuk Korosu'nda başladığı müzik yaşamını lise ve üniversitede müzikle ilgili bölümlerde eğitimlerle devam ettiren Alparslan, Ankara Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde eğitmen görevini üstleniyor. 6 yaşından bu zamana nota ihtiyacı konusunda sorun yaşadığını söyleyen Alparslan, “Eğitim sürecimde hocamın görme engelli asistanı 2 hafta süresince ezberlemem gereken notaları bana veriyordu ve kısa süre içinde ezberlemem gerekiyordu. Koro notaları, solfej notaları ve diğer enstrümanların notaları söz konusu olduğu için oldukça zahmetli oluyordu. Bu durumdan dolayı kimi zaman parçaları kulaktan duyma şekilde ezberlemeye çalışıyorduk."

Alparslan Kütüphanedeki eser sayısını artması için devletten destek bekliyor (Fotoğraf:AA)

Engelli sanatçılar ücretsiz erişebiliyor

Yaşadığı bu zorluk karşısında ABD’de geliştirilen notaları Braille alfabesine çeviren yazılımı öğrenmeye karar verdiğini söyleyen Alparslan, “Yaşadığım bu zorluğun başka müzisyenlerce yaşanmaması adına 2014 yılında bu programı öğrenmeye karar verdim. Böylece 2018’de Engelsiz Nota Kütüphanesi’ni hayata geçirdik. Derneklerin ve üniversitelerin desteği ile bugün 10 bin eserin notalarını Braille alfabesine çevirdik” dedi.

10 bin notanın çok görünse de farklı müzik türlerini düşününce oldukça az olduğunu belirten Alparslan, “Ciddi bir miktar olarak görünse de her konservatuarın farklı repertuar talebi düşünüldüğünde oldukça az bir sayı. Ve bu anlamda sadece yüzde birlik bir orana ulaşabildik. Şu anda da Ankara Müzik ve Güzel Sanatlar Üniversitesi Merkez Kütüphanesi bünyesinde bin 500 eser basılı şekilde erişime açık. Sisteme üye olan engelliler, dijital Braille karakterlerine erişebiliyor. Ve bu notalar Eğitimde Görme Engelliler Derneği bünyesindeki kabartma nota üretim ve basım merkezinden ücretsiz olarak baskısını alınabiliyor."